сцэнарыі святаў на беларускай мове

Людміла ЯКШУК - выпускніца філалагічнага факультэта Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы. Роднае слова 06/2004

Вандроўка па родным краі

Культуралагічная і лінгвістычная віктарына для старэйшых класаў

У віктарыне ўдзельнічаюць 2 каманды. Вядучы паведамляе, што каманды выпраўляюцца ў незвычайнае, віртуальнае падарожжа па Беларусі. Не выходзячы з класа, усе прысутныя змогуць павандраваць па розных старонках культуры, гісторыі і мовы Беларусі, а заадно і пабачыць, наколькі добра ўдзельнікі віктарыны ведаюць родную краіну. Пытанні і заданні падарожжа будуць тычыцца самых разнастайных бакоў жыцця Беларусі: яе мовы, літаратуры, этнаграфіі і гісторыі. Для ацэнкі ведаў вучняў выбіраецца журы з ліку вучняў і настаўнікаў.
Вядучы.
Родная мова, цудоўная мова!
Ты нашых думак уток і аснова!
Матчын дарунак ад самай калыскі,
Ты самацветаў яскравая нізка...
Гэтак цудоўна сказаў пра нашу мову паэт Уладзімір Дубоўка.
Без нашай мовы не было б і нас, беларусаў, як нацыі, без яе не адбылася б і сённяшняя віктарына.
Таму першыя заданні прысвечаны беларускай мове.
Заданне 1. “Закончы прыказку”
Вядучы. Звернемся да залатога фонду нашай мовы, да тых яе адзінак, якія называюць залацінкамі народнай мудрасці. Гэта прыказкі і фразеалагізмы, яны робяць нашы выказванні больш яркімі, каларытнымі, “смачнымі”. Мы выкарыстоўваем іх у маўленні, аднак ці заўсёды правільна і дарэчы? Высветлім, што вы ведаеце пра гэтае моўнае багацце.
Вядучы кажа пачатак прыказкі, а ўдзельнікі - яе заканчэнне. За кожную правільную прыказку каманда атрымлівае 1 бал.
Ваўкоў баяцца... (у лес не хадзіць).
У чужым воку саломку бачым... (а ў сваім бервяна не заўважаем).
Хто апарыцца на малацэ... (той і на ваду дзьмухае).
Бадлівай карове... (бог рог не дае).
Было б балота... (а чэрці знойдуцца).
Ведае кошка... (чыё сала з’ела).
Век жыві... (век вучыся).
Выпраўлялі быку рогі... (ды скруцілі шыю).
Гром не грымне... (мужык не перахрысціцца).
Гультай за работу... (мазоль за руку).
Каб ведаў, дзе ўпадзеш... (то саломкі падаслаў бы).
3 ваўкамі жыць... (па-ваўчынаму выць).
Добрая слава на палічцы ляжыць... (а дрэнная па дарожцы бяжыць).
Не пешым арлом... (і варона з калом).
Заданне 2. “Што адкуль пайшло?”
Вядучы. Фразеалагізмы ўзніклі і ўзнікаюць па-рознаму. Часта здаралася так, што ў выніку нейкай падзеі або на аснове міфа ці літаратурнага твора ствараўся выраз, які потым замацоўваўся і ўжываўся наступнымі пакаленнямі. Вам неабходна вызначыць фразеалагізмы, якія ўзніклі з прычыны згаданых падзей. За правільны адказ каманда атрымае 2 балы.
1) Аднойчы, паводле старажытнагрэцкага міфа, цар Крыта Мінас наклаў на Афіны пакаранне за забойства свайго сына: кожныя 9 гадоў афіняне павінны былі дасылаць па 7 хлопцаў і дзяўчат на Крыт, дзе іх з’ядаў пачварны Мінатаўр, які жыў у лабірынце, адкуль немагчыма было знайсці выйсце. Афінскі герой Тэсей вызваліў свой край ад гэтай бяды. Але ён не змог бы перамагчы Мінатаўра без дапамогі дачкі Мінаса. Яна дала яму меч і клубок нітак, які вывеў яго з лабірынта. А з гэтага міфа нарадзіўся фразеалагізм. Які? (Нітка Арыядны.)
2) Як вы ведаеце з гісторыі, у ноч на 24 жніўня 1572 г. у Парыжы адбылося масавае знішчэнне гугенотаў-пратэстантаў каталікамі. Гэтая разня працягвалася некалькі дзён і прынесла безліч ахвяр. А пачалася яна перад днём аднаго святога, імя якога ўвайшло ў склад устойлівага спалучэння, што ўзнікла на аснове той гістарычнай падзеі. Назавіце гэты фразеалагізм. (Варфаламееўская ноч.)
3) Наступны ўстойлівы выраз паходзіць з кельцкіх легендаў пра караля Артура. Паводле падання, для таго, каб усе рыцары адчувалі сябе ў караля роўнымі, яны сядзелі не за прамакутным сталом, а за сталом іншай формы. Якому фразеалагізму дала пачатак гэтая легенда? (Круглы стол.)
4) Калісьці існаваў адзін старажытнаяўрэйскі абрад: раз на год на казла сімвалічна перакладалі грахі ўсяго народа, пасля чаго жывёлу праганялі ў пустэльню. Які выраз узнік на аснове гэтага звычаю? (Казёл адпушчэння.)
5) Гэты фразеалагізм з’явіўся пасля выхаду ў свет аднайменнага рамана Фенімора Купера пра трагічныя падзеі каланізацыі Паўночнай Амерыкі і пра апошняга прадстаўніка аднаго з індзейскіх плямёнаў, вынішчаных еўрапейскімі захопнікамі. (Апошні з магіканаў.)
6) Устойлівыя моўныя адзінкі ствараліся і беларускімі пісьменнікамі. Назавіце выраз, які пайшоў з п’есы Кандрата Крапівы “Хто смяецца апошнім” і абазначае нахабніка, няўдзячнага чалавека. (Свінтус грандыёзус.)
Вядучы. Амаль усе згаданыя выразы, як і шэраг іншых, належаць да міжнародных: яны захоўваюць у розных мовах такую самую вобразнасць, значэнне, граматычную структуру, стылістычную афарбоўку і адрозніваюцца толькі гучаннем, кампанентавым складам, а ў роднасных мовах блізкія i па гучанні. Напрыклад: рус. ариаднина нить, укр. аріаднина нитка, польск. nіс Аrіаdnу.
Заданне 3. “Чацвёрты лішні”
Вядучы. Знайдзіце ў шэрагу фразеалагізмаў “лішні” і патлумачце, чым ён адрозніваецца ад астатніх. За кожны правільны адказ атрымаеце 2 балы.
1) Ружовыя акуляры, залатая жыла, закідаць шапкамі (суадносіцца з дзеясловам, астатнія - з назоўнікамі), жаўтаротае птушаня;
2) варона загуменная, альма-матэр (запазычаны, астатнія - спрадвечна беларускія), костка ў горле, цыганскае сонца;
3) воўчае лыка, зязюльчыны слёзы, курыная слепата, божая кароўка (абазначае насякомае, астатнія - расліны).
Заданне 4. “Апрані ляльку”
Вядучы. Цяпер звернемся да іншых бакоў народнай культуры. 3 дзяцінства ўсе мы ведаем гульню “Апрані ляльку”. Уявім сабе гэтую ляльку і паспрабуем апрануць яе. На картках - назвы розных відаў беларускага народнага адзення і абутку: мужчынскага і жаночага. Але між імі схаваліся словы-“самазванцы”. Вам трэба выбраць усе віды адзення. Будзьце пільныя: не апраніце вашу ляльку ў нешта недарэчнае. За кожнага “злоўленага самазванца” каманда атрымае 1 бал.
Панёва, світка, пас, саян, бурнос, выжал, жупан, вапняк, андарак, бурдзюк, каптур, гэбель, сурдут, нагавіцы, адрына, убрус, пасталы, магерка, вёрстка, кабат, боты, абрус, намітка, абліваха, фартух, жлукта, кашуля*.
___________
* У канцы артыкула падаецца тлумачальны слоўнік да заданняў 4 і 5.
(Вылучаныя — не адзенне.)
Заданне 5. “Накармі ляльку”
Вядучы. Лялька апранутая. Трэба накарміць яе. Умовы тыя самыя. На картках - назвы беларускіх народных страў і словы-“самазванцы”.
Жур, пячыста, мачанка, конаўка, верашчака, хрусты, пячурка, мянташка, локшыны, ламанцы, мачыльня, наліснікі, лядоўня, панцак, калдуны, жырандоль, капытка, жвір, узвар, збіцень, палукашак.
Заданне 6. “Хто ёсць хто?”
Вядучы. Культура не ствараецца сама па сабе, культуру ствараюць людзі. Наколькі добра вы ведаеце знакамітых людзей, якімі ганарыцца Беларусь? Вы атрымаеце карткі з пераблытанымі звесткамі. За 2 хвіліны вам трэба прывесці іх у парадак. За правільны адказ - 1 бал.
1) Янка Купала, 2) Францыск Скарына, 3) Ігнат Буйніцкі, 4) Мікола Ермаловіч, 5) Стафанія Станюта, 6) Эмілія Плятэр, 7) Ігнат Дамейка, 8) Лявон Вольскі, 9) Браніслаў Тарашкевіч, 10) Яўхім Карскі, 11) Барбара Радзівіл, 12) Вацлаў Ластоўскі, 13) Вітаўт.
а) вучоны, геолаг; б) прарок беларускай нацыі; в) актрыса; г) стваральнік беларускай граматыкі; д) першадрукар; е) гісторык; ё) удзельніца паўстання 1830 - 1831 гг.; ж) стваральнік нацыянальнага тэатра; з) гісторык, пісьменнік, палітычны дзеяч; і) удзельнік рок-гурта NRМ; к) вялікі князь; л) лінгвіст; м) жонка караля Жыгімонта Аўгуста.
Адказы:1-6, 2-д, 3-ж, 4-е, 5-в, б-ё, 7-а, 8-і, 9-г, 10-л, 11-м, 12-з, 13-к.
Заданне 7, “7 падказак”
Вядучы згадвае некалькі выбітных асобаў Беларусі і дае па 7 падказак. Хто адгадае асобу з 1-й падказкі, атрымае 7 балаў, з 2-й - 6 балаў і г. д.
1-я асоба.
1) Слынны беларускі паэт;
2) яго бацька быў вядомым фалькларыстам і этнографам;
3) большую частку жыцця ён пражыў не ў Беларусі, але самастойна вывучыў беларускую мову і пісаў на ёй вершы;
4) у раннім дзяцінстве жыў у Гародні;
5) пісаў вершы класічных формаў, чым узняў беларускую літаратуру на сусветны ўзровень;
6) памёр на 26 годзе ў Ялце;
7) аўтар зборніка “Вянок”.
Адказ: Максім Багдановіч.
2-я асоба.
1) Жыў у XII стагоддзі;
2) сын вельмі багатых бацькоў;
3) быў манахам і займаўся літаратурнай дзейнасцю;
4) праведнае жыццё зрабіла яго настолькі паважаным і вядомым, што людзі прасілі яго стаць епіскапам;
5) быў цудоўным прамоўцам;
6) нашы продкі называлі яго Златавустам;
7) нарадзіўся ў Тураве.
Адказ: Кірыла Тураўскi.
3-я асоба.
1) Полацкая князёўна надзвычайнай прыгажосці;
2) яе бацька - першы вядомы нам полацкі князь;
3) у канцы жыцця пайшла ў манастыр;
4) яе другое імя - Гарыслава;
5) праз яе сына Ізяслава была адноўленая дынастыя полацкіх князёў;
6) яе праўнук - Усяслаў Чарадзей;
7) князь Уладзімір прымусіў яе выйсці за сябе замуж пасля таго як захапіў Полацк і забіў яе бацькоў і братоў.
Адказ: Рагнеда.
4-я асоба.
1) Полацкая князёўна;
2) унучка Усяслава Чарадзея;
3) у 12 гадоў пастрыглася ў манашкі;
4) настаўніца, асветніца, перапісчыца;
5) мецэнатка, фундатарка Спаскага сабора;
6) адна з першых жанчын на ўсходнеславянскіх землях, якая была абвешчана святой;
7) нябесная заступніца.Беларусі.
Адказ: Еўфрасіння Полацкая.
Заданне 8. "Што? дзе? калі?”
1) Мы ведаем імя Наталлі Арсенневай - вядомай беларускай паэткі, якая стварыла верш “Магутны Божа”, духоўны гімн беларускай нацыі. Гэтая паэтка ўсё жыццё прысвяціла Беларусі і пісала вершы па-беларуску. Але па нацыянальнасці яна была руская і паходзіла з роду тых Арсенневых, якія па жаночай лініі далі слыннага рускага паэта. Назавіце яго.
Адказ: Міхаіл Лермантаў.
2) Усе вы чулі пра род беларускіх магнатаў - Радзівілаў. Гэта былі вельмі магутныя і багатыя людзі. А як ва ўсіх багатых і магутных, у іх бывалі свае дзівацтвы. Аднаму з іх аднойчы захацелася праехацца на санях. Але на дварэ стаяла лета. Што зрабіў гэты багаты чалавек, каб задаволіць сваю прыхамаць?
Адказ: засыпаў дарогу соллю.
3) Пра якога беларускага паэта іншы беларускі паэт напісаў: “На ўсю Беларусь мільён пракурораў, і толькі адзін, толькі ён адвакат”?
Адказ: так Рыгор Семашкевіч напісаў пра Францішка Багушэвіча.
4) Адзін вядомы беларускі паэт на пачатку сваёй дзейнасці падпісваўся псеўданімам А. Граніт, каб падкрэсліць мужны, цвёрды дух сваёй паэзіі. А мы яго ведаем пад іншым псеўданімам, які таксама сімвалізуе цвёрдасць і нязломнасць. Хто гэта?
Адказ: Максім Танк.
5) Аднойчы Ягайла зняволіў Вітаўта ў Крэўскім замку (як сцвярджаюць некаторыя гісторыкі, з намерам забіць яго) і загадаў моцна пільнаваць. Аднак Вітаўт уцёк. Яму дапамагла яго жонка Ганна, якая кожны вечар з прыслугай прыходзіла да мужа. Якім чынам Вітаўту ўдалося збегчы, ды яшчэ так, што вартаўнікі толькі праз некалькі гадзін заўважылі, што князя і след прастыў?
Адказ: Вітаўт пераапрануўся ў адзенне прыслугі, а тая засталася замест яго ў крэпасці.
(За кожны правільны адказ - па 3 балы.)
Журы падлічвае балы і абвяшчае каманду пераможцаў віктарыны.

Тлумачальны слоўнік да віктарыны

Заданне 4
Абліваха - галалёд, зімовы дождж, які замярзае на зямлі, на дрэвах.
Абрус — кавалак тканіны спецыяльнага вырабу, якім засцілаюць стол; настольнік.
Адрына - халоДная будыніна для захоўвання кармоў, інвентару; пуня.
Андарак - саматканая паласатая або ў клетку спадніца.
Боты — скураны абутак з высокімі халявамі.
Бурдзюк - мяшок са скуры жывёлы для захоўвання і перавозкі віна, кумысу і іншых вадкасцяў.
Бурнос - даўгаполая з шырокімі рукавамі сялянская вопратка з саматканага сукна.
Вапняк - асадкавая горная парода, якая мае ў сабе вапну.
Вёрстка - размяшчэнне друкарскага набору па старонках.
Выжал - гончы сабака.
Гэбель - сталярскі інструмент для стругання дрэва.
Жлукта - выдзеўбаная з драўлянай калоды пасудзіна для запарвання бялізны.
Жупан - верхняе мужчынскае адзенне з каляровага сукна.
Кабат - верхняе мужчынскае і жаночае адзенне з цёмнага валенага сукна або футра; безрукаўка.
Каптур - дзіцячы або жаночы вязаны галаўны ўбор, які завязваецца пад падбароддзем.
Кашуля - адзенне з лёгкай тканіны на верхнюю частку цела.
Магерка - мужчынскі галаўны ўбор, які меў выгляд каўпака ці ўсечанага конуса.
Нагавіцы - споднікі, кальсоны.
Намітка - доўгі вузкі кусок кужэльнага палатна, звычайна з каймой або вышыўкай; галаўны ўбор замужніх жанчын.
Панёва - даўняе жаночае паясное адзенне (спадніца, сшытая з 2 ці 3, 4 полак). Найбольш тыповыя клятчастыя сінія, чырвоныя, чорныя.
Пас - тое, што і пояс.
Пасталы - скураны абутак накшталт лапцей.
Саян- спадніца з прышыўным ліфам-гарсэтам.
Світка - доўгая сялянская верхняя вопратка з даматканага сукна.
Сурдут - мужчынская двухбортная вопратка з доўгімі поламі, якая цесна аблягае цела.
Убрус - жаночы галаўны ўбор, які надзявалі замужнія жанчыны паверх чапца.
Фартух - жаночая адзежа, якую надзяваюць спераду на сукенку, спадніцу.
Заданне 5
Верашчака - рэдкая мучная страва з мясам, каўбасой і рознымі прыправамі.
Жвір - асадачная горная парода ў выглядзе дробных каменьчыкаў, ужываецца ў будаўнічых работах.
Жур - негусты аўсяны кісель.
Жырандоль - фігурны падсвечнік для некалькіх свечак.
Збіцень - гарачае пітво з мёдам і спецыямі.
Калдуны - клёцкі, начыненыя мясным або іншым фаршам.
Конаўка - металічная пасудзіна з ручкай для піцця вады.
Ламанцы - даўняя мучная страва.
Локшыны - самаробныя макароны.
Лядоўня - склеп з лёдам для захоўвання мясных, рыбных прадуктаў.
Мачанка - страва з сала, мяса і каўбасы, падкалочаная мукой.
Мачыльня - месца, дзе мочаць лён, каноплі.
Мянташка - наждачная лапатка, якой востраць косы.
Наліснікі - вельмі тонкія бліны з пшанічнай мукі.
Палукашак - плецены кораб, які ўстаўляецца ў драбіны воза або сані.
Панцак - круглыя ячныя крупы, а таксама суп з гэтых крупаў.
Пячурка - невялікая ніша ў сцяне печы.
Пячыста — усякае смажанае мяса.
Узвар - адвар з ягадаў, траў і інш.
Хрусты - мучны выраб з пшанічнай мукі, малака, яек, масла, цукру.
Слоўнік падрыхтавала Лідзія ШАГОЙКА.