Галіна Уладзіміраўна ПАЖЭМЯЦКАС — настаўніца беларускай мовы і літаратуры Стараюрковіцкай СШ Любанскага раёна. Роднае слова Красавік 2007

"Зялёныя сябры" чалавека

Урок - гульня

Мэты і задачы: пазнаёміць вучняў з цікавымі звесткамі пра розныя палявыя, лугавыя, агародныя расліны; дапамагчы школьнікам адкрыць і зразумець таямніцы жыцця раслін; выхоўваць у падлеткаў павагу і любоў да роднай прыроды, неадольнае імкненне зберагчы яе.

Абсталяванне: карткі з заданнямі, крыжаванка, падарункі, шка­ла ацэнкі заданняў I тура: 1-е пытанне - 6 балаў, 2-е пытанне - 5 балаў, 3-е пытанне - 4 балы, 5-е - 2 балы, 6-е - 1 бал, кніга "Пра гарох і буракі, бульбу, жыта, агуркі..." Змітрака Марозава.

Умовы гульні.

У гульні могуць удзельнічаць 6 чалавек або 6 камандаў. У першым туры на сталах павінны быць аркушы паперы, ручкі, каб запісваць адказы. Вядучы задае 1-е пытанне. Калі вучань напісаў правільны адказ, то атрымлівае 6 балаў, калі не - слухае пытанні далей. Калі адказаў пасля 2-га пытання - ставіцца 5 балаў і г. д. Калі ніводнага адказу няма -вучань атрымлівае 0 балаў. Пасля 6-га пытання называецца правіль­ны адказ. Памочнікі падыходзяць да ўдзельнікаў гульні, правяраюць правільнасць адказаў, занатоўваюць колькасць балаў.

Адказы павінны запісвацца так:

1. Агурок - 6 балаў.
Альбо:
1.-
2.-
3.-
4. Агурок - 3 балы.
Пасля I тура журы падводзіць вынікі.
Вучні выконваюць (або слухаюць у запісе) песню "У бацькоўскім кутку" (верш Ніла Гілевіча, музыка Ігара Лучанка).
Заданні II тура запісваюцца на асобныя карткі, што выдаюцца кожнаму ўдзельніку гульні або камандзе. Вучань, які найхутчэй выканае, - атрымлівае 6 балаў, наступны - 5 балаў і г. д.
Выконваецца "Песня аб Радзіме" (верш Генадзя Бураўкіна, му­зыка Лявона Барткевіча).
Заданні III тура павінны быць падрыхтаваны загадзя. Вучні алоўкамі злучаюць правільныя адказы. За правільныя адказы - 7 балаў (7 назваў ягад - 7 балаў).
Выконваецца народная песня "Купалінка".
IV тур - крыжаванка, якая намалявана на аркушы паперы. Вучні запісваюць правільныя ад­казы, карыстаючыся падказкамі (літары, абведзеныя кружочкамі). Найвышэйшы бал -10. (За кож­ную правільную назву кветкі - 1 бал; улічваць і варыянты.)
Выконваецца песня "Беларусачка" (верш Алеся Ставера, музыка Юрыя Семянякі).
Падводзяцца вынікі, уручаюцца прызы.
Выконваецца песня "Малітва" (верш Генадзя Бураўкіна, музыка Эдуарда Ханка).

І ТУР

1.

• Радзіма - Паўночная Індыя.
• На Беларусі - распаўсюджаная культура.
• У некаторых краінах Заходняй Азіі, дзе адчуваецца недахоп вады, людзі, ідучы ў далёкую вандроўку, бяруць з сабой, каб наталіць смагу.
• Утрымлівае карысныя для чалавека мінеральныя элементы, бактэрыцыдныя рэчывы.
• Ядуць у свежым выглядзе, марынуюць, кансервуюць, соляць.

Млечным прыпарам спавіты,
Спачывае кабачок,
На градзе, лістком прыкрыты,
Спіць шурпаты .... Агурок.

2.

• Шматкі з зерня гэтай расліны маюць назву "Геркулес".
• Выкарыстоўваецца ў народ-най медыцыне.
• Высокакаларыйны корм для кароў, свіней, коней.
• Выспявае на пачатку жніўня.
• Любіць вільготныя глебы.
• Нездарма ў народзе кажуць: "Сей ... у гразь - і будзеш князь".  Авёс.

3.

• Лацінская назва - тараксакум.
• У Францыі, Англіі, Галандыі, Японіі, Індыі, ЗША для харчовага выкарыстання вырошчваюць на спецыяльных плантацыях.
• У народзе называюць: багатка, малачай, ксёндз, зубнік.
• Настой на карэньчыках і лісточках ужываецца для паляпшэння дзейнасці страўніка.
• Лугавыя парасончыкі.

Каля дарог, ля рэчкі соннай,
Ва ўлонні чэрвеньскіх лугоў
Раскрылі дзіва-парасоны
Мільёны кветак....

Дзьмухавец.

4.

• Паходжанне назвы расліны звязана з казахскім словам "джэ-рабай".
• Трапіўшы ў корм для хатняй жывёлы, часта выклікае захворванне, якое нагадвае ліхаманку.
• Лекавы сродак ад 99 хвароб.
• Сок у расліны крывава-чырвонага колеру.
• На Беларусі мае назвы: зелле святога Івана, кроўка, дзюравец.

Выпі, родненькі, настой –
Сэрца заспядае,
Маладзільны ...
Цела ачышчае.

Святаяннік (зверабой).

5.

• Першыя звесткі пра гэтую расліну знойдзены ў егіпецкім папірусе.
• Расліну па-лацінску назвалі па імені Артымізіі, жонкі цара Маўзола, якая дзякуючы ёй пазбавілася ад невылечнай хваробы.
• У Старажытным Рыме пераможцаў конных спаборніцтваў узнагароджвалі сокам гэтай травы, якая вяртала страчаныя сілы.
• Земляробы лічаць пустазеллем.
• Некалькі каліўцаў, падвешаных над уваходам у хату, захоўвалі сям'ю ад ліхіх духаў.
• Самая горкая з траў.

Палын.

6.

• У перакладзе з кітайскай мовы - "чалавек-корань".
• Найбольш распаўсюджаны на Далёкім Усходзе і Каўказе.
• Не любіць яркага святла.
• Кітайская мудрасць сведчыць: "Цар звяроў - тыгр, а цар раслін -...".
• Эліксір жыцця.

Дзе пяюць лісцём прысады,
Дзе ліпнёвы, пахкі цень,
Я з табой сустрэчы рады,
Цар лясных раслін — ....
Жэныиэнь.

7.

• На Каўказе гэтую расліну адварваюць у малацэ, ужываюць у якасці начынкі для пірагоў і варэнікаў.
• У якасці корму ахвотна паядаюць свінні, гусі, качкі, куры.
• Адна замяняе сем дактароў.
• Яе сок спрыяе хуткаму загойванню ран.
• На Беларусі найбольш рас­паўсюджаны два віды: двухдомная і пякучая.
• Пякучая трава.

Крапіва.

8.

• Янка Брыль сказаў: "Пах ... - не проста пах, а водар жыцця".
• Бельгійцы ў сваёй сталіцы Бруселі стварылі музей гэтай рас­ліны.
• У Беларусь яна завезена ў XVIII ст.
• Так называецца беларускі народны танец.
• Людзі гавораць: "... - хлебу падмога".
• 3 яе робяць дранікі.

 Бульба.

9.

• Пра гэтую расліну пісалі народныя паэты Якуб Колас, Янка Купала, Аркадзь Куляшоў, Максім Танк і Пятрусь Броўка.
• Гэтай раслінай спавіваўся першы сноп новага ўраджаю.
• Настой з пялёсткаў гэтай кветкі дапамагае пры захворваннях нырак і вачэй.
• 3 кветак вырабляюць блакітную фарбу.
• У свеце іх налічваецца каля 700 відаў.
• "Зорачкі" ў жыце.

Васілёк, валошка.

10.

• Лічыцца, што яе радзіма - Цэнтральная Азія.
• Цвет белы, а ягадкі чорныя.
• Зярняты багатыя бялкамі, крухмалам, цукрам, тлушчам.
• Лісткі дапамагаюць пры лячэнні гнайнікоў і нарываў.
• Сеяць трэба адначасова з вы­летам маладых шпачкоў.
• Карысная з малаком не толькі для дзяцей, але і для дарослых.

Грэчка.

11.

• Паненка ў сямі сукенках.
• Кладоўка вітамінаў і мінеральных соляў.
• "Верасень пахне яблыкамі, а кастрычнік -...".
• Бывае белакачанная, чырвонакачанная, кітайская, кармавая, ліставая, пекінская.
• Захоўваць лепш за ўсё ў падвале пры тэмпературы ад -1да+1С°.
• Лата на лаце, а шва не знаці.

Капуста.

12.

• У Еўропу насенне культуры завезлі караблі Хрыстафора Калумба.
• Упершыню пачалі вырошчваць мексіканскія індзейцы.
• Дасягае вышыні невялікага дрэва.
• Індзейцы гэтай расліне прысвяцілі свае найлепшыя песні і легенды.
• На фабрыках і заводах з крухмалу, якога багата ў зернях гэтай расліны, вырабляюць спірт і гуму, клей, начынку для цукерак.

Замоўкла жнівеньская муза,
Жаўрук у небе не звініць.
Як лес, густая...
Лісцём шурпатым шамаціць.
Кукуруза.

13.

• Сінявокі прыгажун.
• Не толькі апранаў нашых продкаў, але і карміў іх.
• 3 насення людзі навучыліся атрымліваць залацісты алей.
• "Найчысцейшая з раслін, адзін з самых лепшых пладоў зямлі", - пісаў рымскі гісторык Апулей.
• Паўночны шоўк (так называюць яго ў народзе).
• У нашай краіне распаўсю­джаны ...- даўгунец.

Лён.

14.

• У гэтай расліне ўтрымліваецца вялікая колькасць караціну.
• Ужываюць пры недахопе вітаміну А.
• 3 гэтай расліны гатуюць смачныя стравы.
• Ахвотна паядае жывёла, асабліва цяляты.
• Зеленакосая чараўніца.
• Гатункі: нанцкая, вітамінная, зімовая, шантанэ і інш.

Морква.

15.

• Зерне гэтай расліны знойдзена ў грабніцах егіпецкіх фараонаў.
• Самы распаўсюджаны ў свеце хлебны злак.
• 3 мукі, якую атрымліваюць з зерня гэтай расліны, пякуць белы хлеб, батоны, булкі, абаранкі.
• Гатункі: міронаўская-808, бярэзіна, надзея і інш.
• Жнуць камбайнамі.
• Царыца хлеба.

Пшаніца.

16.

• Авіцэна гаварыў, што гэтая расліна - "найкаштоўнейшыя лекі ад стомы, бо іх цеплыня падобная да цеплыні жывёлы".
• У казцы Ханса Крысціяна Андэрсена гэтая кветачка штораніцы з радасцю вітала сонейка і марыла, каб жаваранак спяваў толькі для яе адной.
• Людзі прысвяцілі гэтай кветцы шмат цудоўных вершаў і песняў.
• На свята Івана Купалы юнакі і дзяўчаты кідаюць у ваду вянкі з гэтых кветак.
• Сярод бяроз, каля крынічкі, Што не змаўкае круглы год, ... - сонейка сястрычкі - Вясёлы ладзяць карагод.
• Знешне кветкі нагадваюць прыгожыя, шырока расплюшчаныя вочы, якія нібы ўглядаюцца ў блакітныя нябёсы.

Рамонкі.

17.

• Кветка сонца.
• Ягоны сілас - цудоўны корм для жывёлы.
• Суквецці расліны прывабліваюць да сябе пчол.
• Насенне гэтай расліны ядуць.
• Галоўная алейная культура.

Ад клопатаў бясконцых,
Ад ліўняў і завей
... сонцам
Душу сваю сагрэй.
Сланечнік / сланечнікавым.

18.

• Нязменны зялёны сябар і лекар падарожнікаў.
• "След белага" - так назвалі гэтую расліну паўночнаамерыканскія індзейцы.
• Налічваецца 270 відаў.
• Гэтай раслінай лячыліся Гіпакрат і Дыяскарыд.
• Авіцэна лічыў гэтую расліну добрым лекавым сродкам пры язвавых хваробах.
• Называюць у асобных мясцовасцях Беларусі плеснікам, шпарніцай, дарожніцай.

Трыпутнік (падарожнік).

19.

• Агароднае мяса.
• Гэтая расліна - цудоўны гарнір для страў.
• Адвар са стручкоў дапамагае пры захворванні нырак і рэўматызме.
• Зялёныя зярняты кансервуюць.
• Па каларыйнасці культура мала чым адрозніваецца ад мяса жывёлы.
• Суп з гэтай расліны пераўзыходзіць боршч і капусту.

Фасоля.

20.

• Грушка ў чырвоным кажушку.
• Сапраўдная скарбонка здароўя.
• Вырошчвалі яе на вялікіх плантацыях у даліне ракі Ніл.
• Сьфая, пацёртая на тарцы з яблыкамі, з лыжкай мёду дапамагае пры запаленні горла.
• ... буйная занесена ў Чырвоную кнігу.
• Кашка з гэтай расліны – эфектыўны сродак супраць выпадзення валасоў на галаве.

Цыбуля.

21.

• Ваяўнічы рыцар.
• Радзіма - раўніна з паэтычнай назвай Джунгарыя.
• Авіцэна раіў ужываць ад "усялякіх хвароб".
• Гэтую расліну выдавалі рабочым, якія будавалі знакамітыя егіпецкія піраміды (сцвярджаў старажытны філосаф і вучоны Герадот).
• Эфектыўны сродак супраць цынгі і глістоў.

Урадзілі ў цёткі Ганны
Памідоры ў парніку,
Пацісоны, баклажаны,
А... - па кулаку!

Часнок.

22.

• Ластаўчына трава.
• Гэтая расліна з'яўляецца адначасова з прылётам ластавак і пачынае вянуць з іх адлётам.
• Паводле падання, ластаўкі збіралі сок гэтай расліны, каб даць зрок сваім птушанятам, якія нараджаюцца на свет сляпымі.
• Сок расліны - жоўтааранжавага колеру, мае непрыемны пах.
• Выводзіць бародаўкі, мазалі.
• Мае назвы: жоўты малачай, чортава серабро і інш.

Падтыннік (чыстацел).

II ТУР

Перакладзіце з рускай мовы на беларускую, дадаўшы адну літару.
Вучань, які выканаў задание першым, атрымлівае 6 балаў, другім - 5 балаў і г. д.
"ХТО ХУТЧЭЙ?" Узор: ручка (рус. брюква) - адказ бручка.

1. Бура - свёкла.
2. Вера — вереск.
3. Аліна — ветвь.
4. Каса - ирис.
5. Коні - кузнечик.
6. Ёлкі — лекарственные травы.
   Адказы:

1. Бурак. 2. Верас. 3. Галіна. 4. Касач. 5. Конік. 6. Зёлкі.

III ТУР

Злучыце стрэлкай адпаведныя назвы ягад.

1. Черника.      1. Ажыны.
2. Голубика.     2. Суніцы.
3. Ежевика.      3. Журавіны.
4. Земляника.   4. Буякі.
5. Клубника.     5. Чарніцы.
6. Клюква.       6. Трускалкі.
7. Смородина.   7. Парэчкі.

Адказы:
1-5,2-4,3-1,4-2,5-6, 6-3,7-7.

IV ТУР

Разгадайце крыжаванку. Дапоўніце пустыя клеткі так, каб атрымаліся назвы кветак (10 балаў).

Адказы: Мімоза. Званочак. Астра. Гваздзік. Незабудка. Вяргіня. Хрызантэма. Лотаць. Пралеска. Цюльпан.