сцэнарыі святаў на беларускай мове

Я. Шпак, бібліятэкар Друйскай бібліятэкі Браслаўскай ЦБС Віцебскай вобласці. Бібліятэка прапануе 5. 2003

Нязгаснаю зоркай ты ў небе Радзімы навекі

Літаратурна-музычны вечар па творчасці М.Багдановіча

Гучыць песня «Вераніка». На яе фоне вядучы чытае:

Я думаю аб знакамітых продках,
Якіх шмат хто не ведае ў нас.
Было жыццё іх бурным, як паводка,
Яны на многа абганялі час.
Іх узвышала вернасць ідэалам,
На новай ніве руніўся сявец.
У будучыню зерне прарастала
Каб золатам калосся зазвінець.
Ён нёс свой крыж цярпліва, без ныцця.
Як самабытны, непаўторны творца,
Хоць рана згасла полымя жыцця,
Ды ўсё гарэць, не згаснуць яго зорцы.

І-шы вядучы.9 снежня 1891 года ў Мінску нарадзіўся чалавек незвычайнага таленту і незвычайнага лесу. Таленту яму было дадзена ад прыроды столькі, што ён мог бы выкрасаць ім чарадзейны агонь паэзіі яшчэ і сёння.
У Мінску сям'я Багдановічаў пражыла да 1896 г. У гэтым годзе памірае маці паэта, і сям'я пераязджае ў Ніжні Ноўгарад. Вучыцца Максім пачаў з шасці гадоў. Да гэтага з ім займаўся бацька, які меў педагагічную адукацыю, а ў 1902 г. Максім паступае ў Ніжгародскую мужчынскую гімназію. Калі Багдановгчу споўнілася 16 гадоў, віленская газета «Наша Ніва» надрукавала яго першы твор - апавяданне «Музыка».
У семнаццаць гадоў ён ужо піша вершы, якія мы сёння называем хрэстаматыйнымі. Усе, хто ведаў паэта, не праміналі кожны раз падкрэсліць, што гэта быў прыгожы юнак, высокі, з каштанавымі валасамі, што хваліста пераліваліся, з карымі вачыма, адухоўленым тварам. Максімам-кніжнікам называлі яго бацька і сябры-гімназісты. Кнігі ляжалі ў яго на стале, ён прыносіў іх з гімназічнай і ліцэйскай бібліятэк, ад знаёмых - адусюль, дзе толькі можна было іх дастаць.
ІІ-гі вядучы.Таленавіты ад прыроды, надзелены паэтычнай душой, Максім піша на роднай беларускай мове. Мове бацькоў і прадзедаў ён навучыўся з кніг.
Бацька паэта быў выдатным беларускім вучоным-этнографам, меў багатую бібліятэку самых разнастайных кніг пра
Беларусь, якімі захапіўся ў гады дзяцінства і Максім. Менавіта гэтыя кнігі абудзілі ў ім цікавасць да роднага краю, яго трагічнага лесу, яго людзей і прыроды - цікавасць, якая перарасла затым у самаахвярную любоў, вялікую мэту ўсяго жыцця.
Пералічаныя акалічнасці самі па сабе не надта б многа значылі, каб не геніяльнае чуццё, якім быў надзелены Багдановіч ад прыроды, калі б не выключнай сілы паэтычны дар, што даецца толькі натурам цэласным і глыбокім, калі б не тонкі і пранізлівы розум, што здзіўляе сва­ёй сталасцю.
Як бы кідаючы бясстрашны выклік царскаму ўраду, які чыніў здзек над працоўным беларускім людам, аплёўваў яго духоўныя здабыткі, яго культуру і мову, малады чалавек, што амаль не помніў роднага краю, быў аддзелены ад Радзімы не толькі тысячамі вёрст, але і тысячамі сцен глухой і злоснай нянавісці, заспяваў аб ім велічную і прыгожую, бязрадасную і балючую, гнеўную і пяшчотную песню на роднай матчынай мове.

Калі смутак моцна гне душу маю,
I шкада мне дзён загубленых сваіх,-
Я паціху песні сумныя пяю,
Усю жуду сваю выкладваю ў іх,
Ціха песня разліваецца, звініць,
Вымаўляе, як я моладасць згубіў,
Як дагэтуль не патрапіў палюбіць,
I зусім, бадай, праўдзіва шчэ не жыў.
А як родную згадаю старану,
Як згадаю яе беднасць і нуду,-
Сэрца сціснецца, а я пяяць пачну,-
Мо душу хоць трохі гэтым адвяду.
Грозна песня разліваецца, звініць,
Долю горкую, мужыцкую кляне,
Бо нявідзімы ланцуг на ім вісіць,
Бо ім цяжка жыць ў роднай старане.

У сваёй творчасці Максім Багдановіч вельмі шырока выкарыстоўваў фальклорны матэрыял. У многіх вершах адчуваецца адбітак інтанацыйна-рытмічнага ладу народнай песні. Пад уплывам беларускага фальклору былі напісаны вельмі своеасаблівыя паэмы «Максім і Магдале­на», «Страцім лебедзь», «Камарык – насаты тварык».

(Гучыць песня “Ой, у лесе”.)

І-шы вядучы.Вялікую ролю ў ранняй творчасці М.Багдановіча займаюць вершы аб прыродзе. Гэтыя вершы, населеныя міфічнымі істотамі, прасякнутыя духам язычніцкіх павер'яў, складаюць вельмі своеасаблівую старонку ў беларускай пейзажнай лірыцы, старонку, якую ў сілу абставін мог напісаць толькі Багдановіч і якую нельга паўтарыць. Багдановічу ўдалося, не ўпадаючы ў стылізацыю, захаваць у гэтых вершах непасрэднасць старажытнага светаўспрымання, тую першаснасць і свежасць паэтычнага бачання, якімі зачароўваюць нас міфалагічныя беларускія казкі і легенды, замовы і павер'і. Лесуны, вадзянікі і русалкі так арганічна ўведзены ў паэтычную фак­туру вершаў, што зусім не псуюць хараства рэалістычных малюнкаў, а толькі надаюць ім адметны каларыт і дапамагаюць стварыць пэўны настрой: перад намі паўстае ці дажджлівы асенні вечар, ці лунная летняя ноч, ці «агністая спёка» ў пушчы.
Сапраўды, хіба не перадаецца нам трывожна-страшнае прадчуванне небяспекі, што ахоплівае цёмнай ноччу ў ле­се адзінокага падарожніка, калі мы чытаем вось гэты верш пра лесуна.

Я спакойна драмлю пад гарой між кустоў,
Лес прыціхнуў, - ні шуму, ні сокату.
Але чую ў цішы нада мной звон падкоў,
Чую гул мяккі конскага топату.
Ці не гукнуць, каб рэха па лесе пайшло,
Каб з касцямі, ў кавалкі разбітымі,
Нехта біўся ў крыві, каб мне можна было
Усю ноч рагатаць пад ракітамі?!

ІІ-гі вядучы.Побач з узорамі пейзажнай лірыкі, звязанымі з народнай міфалогіяй, у творчасці Багдановіча ёсць нямала пранікнёных радкоў аб велічы і харастве прыроды, напісаных у строга рэалістычнай манеры. Свет прыроды, бясконца разнастайны ў сваіх формах, гуках і коле­рах, любой парой года і ў любую часіну дня хваляваў паэта. То як урачыстае свята ў гонар вясны і сонца, калі хацелася радасна крыкнуць: «Прывет табе, жыццё на волі!», то як інтымная сустрэча з любай сэрцу дзяўчынай, калі хацелася ціха, пяшчотна сказаць: «Добрай ночы, зара-зараніца!», то нібы сумнае развітанне з нечым дарагім, калі сціскалася тужліва сэрца і хацелася плакаць, як «Плакала лета, зямлю пакідаючы».

Плакала лета, зямлю пакідаючы;
Ціха ліліся слязінкі на поле.
Але прыгожаю восенню яснаю
Там, дзе ўпалі яны, вырасталі
Кветкі асеннія, кветкі, ўспаённыя
Тугаю, горам, слязінкамі лета.
Кветкі асеннія, родныя, бледныя!
-Выраслі вы, каб ураз жа і згінуць.
Можа таму-то душа не адарваная
Гэтак любоўна вянок з вас сплятае.

І-шы вядучы. Вершы Максіма Багдановіча аб прыродзе здзіўляюць сваёй маляўнічасцю, тонкасцю ў перадачы абрысаў і ліній, фарбаў і гукаў. Прыгадаем яго дзівосны акварэльны малюнак «Вечар на захадзе ў попеле тушыць кучу чырвоных кавалкаў вугля»... Таго, хто хоць раз любаваўся, як дагарае летні дзень і апускаюцца ціхія цёплыя прыцемкі, хто ў такія хвіліны аддаваўся ўвесь зроку і слыху, верш не можа не зачараваць.
Як хораша перададзена вячэрняя ціша, калі «вецер лістка не зварушыць, не скалыхнуцца ні траўкай паля», як дакладна, трапна і зрокава ярка акрэслена кожная прыкмета. Усе 12 радкоў верша так гарманічна злучаны ў адно цэлае, так моцна спаяны адным настроем, адным спакойным і меладычным рытмам, што ў выніку атрымаўся малюнак надзвычайны па выразнасці і сіле эмацыянальнага ўздзеяння. У вершы не знойдзеш ні крупінкі таго, што было б разлічана на чыста вонкавы эфект. Прад намі тая прастата і тая крыштальная яснасць, якія складаюць адметную рысу творчасці сапраўды вялікіх майстроў паэтычнага слова.

Вечар на захадзе ў попеле тушыць
Кучу чырвоных кавалкаў вугля;
Ціха ўсё; вецер лістка не зварушыць,
Не скалыхнуцца ні траўкай паля;
Цёмныя цені даўжэй у лагчыне,
Птушкі прыстаўшай марудней палёт;
Сумна плыве маладзік бледна-сіні
У небе вячэрнім, зялёным( як лёд;
Іскрацца зорак сняжынкі маркотна,
Збожжа пакрылася шызай расой...
Кіньма жа думкі аб долі гаротнай,
Хоць бы на момант спачынем душой!

ІІ-гі вядучы.Багдановіч не любуецца хараством чароўных пейзажаў зводдаль, не стаіць недзе збоку: ён - сярод прыроды і ў самой прыродзе, нібы яе неад'емная часцінка, чуйная да ўсяго, што дзеецца навокал. Толькі зліўшыся з прыродай душой, можна ўбачыць, як дрыжаць ад ветру зоркі і пачуць, як расце трава. У вершы «Цёплы вечар, ціхі вечар, свежы стог» паэт сам сказаў аб сваёй духоўнай еднасці са светам прыроды.

Цёплы вечар, ціхі вецер, свежы стог,
Улажылі спаць мяне вы на зямлі.
Не курыцца светлы пыл усцяж дарог,
У небе месяца праглянуў бледны рог,
У небе ціха зоркі расцвілі.
Знічка коціцца агністаю слязой,
Прашумела мякка скрыдламі сава;
Бачу я, з прыродай зліўшыся душой,
Як дрыжаць ад ветру зоркі нада мной,
Чую ў цішы, як расце трава.

І-шы вядучы.Свае адносіны да свету прыроды, свае пачуцці, абуджаныя ёю, Багдановіч выказвае спакойна, стрымана. I толькі па тым, з якім майстэрствам стварае ён малюнкі, як тонка перадае хараство беларускіх пейзажаў, можна меркаваць аб яго вялікай сыноўняй павазе і любові да роднай зямлі, да яе чароўнай красы.
Эпітэт Багдановіча ў большасці выпадкаў эмацыянальна не афарбаваны, затое ён заўсёды дакладны, свежы і характэрны.
«Ціха па мяккай траве сінявокая ноч прахадзіла», - чытаем мы і бачым гэтую ноч і верым, што яна ступала сапраўды нячутна-ціха.

Ціха па мяккай траве
Сінявокая ноч прахадзіла;
Ціха з заснуўшых палян
Плыў у гару і знікаў,
Быццам дым сіняваты з кадзіла,
Рэдкі, прывідны туман;
Неба ўсю глыб ажывіўшы,
Патроху праз цемнь выглядалі
Зорак дрыжачых вянкі;
Конікі суха звінелі;
Шырэй разліваліся хвалі
Цёмнай, люстранай ракі;
Пала раса; у палёх
Загараліся пацеркі мілых
Жоўта-чырвоных агнёў...

ІІ-гі вядучы.Багдановіч лічыўся б выдатным паэтам нават тады, калі б ён нам пакінуў толькі вершы аб роднай прыродзе. На шчасце, яго паэтычны талент шчодра раскрыўся не толькі ў пейзажнай лірыцы, але і ў творах сацыяльна-грамадскага зместу, і ў вершах пра каханне, філасофскіх мініяцюрах на тэму жыцця і смерці.
Калісьці Бялінскі пісаў, што паэт ніколі не стане вялікім ад самога сябе, а толькі выражаючы душу народа і свой час. Багдановіч якраз і стаў натхнёным выразнікам запаветных дум, жаданняў народа, праўдзівым і непадкупным суддзёй свайго суровага часу. "
І-шы вядучы. Чалавек вялікай і чуйнай душы, светлага і праніклівага розуму, Багдановіч быў адным з самых высакародных і гуманных людзей, якімі магла пахваліцца перадкастрычніцкая Беларусь.
Жыццё працоўнага народа, яго змаганне за лепшую до­лю, яго імкненне выбіцца на шлях свабоды і шчасця - усё гэта знаходзіла ў душы паэта гарачы водгук. Багдановіч глядзеў на навакольны свет яснымі вачамі: стараўся зразумець, па якіх законах жыве гэты свет, спрабуючы асэнсаваць усю складанасць падзей і часу.
Яшчэ да таго, як прыехаць на дваццатым годзе свайго жыцця ў Беларусь, паэт ведаў: у краіне казачных бароў і пушчаў, азёр і рэк, пазбаўлены права на ўсё гэта, гаруе і пакутуе шматмільённы працоўны народ. .

Гнусь, працую, пакуль не парвецца
Мне жыццё, як сагніўшая ніць;
А каб ведаў, што столькі пральецца
Майго поту, не стаў бы і жыць.
Адтаптаў сотні вёрст пехатой я,
Будаваў я дарогі, маеты;
Ліўся пот мой, як рэзаў на ком'я
Плугам глебы сухія пласты.
Працаваў над пяском, над дрыгвою
I не мала там выцерпеў мук,
I не прыйдзецца мне пад зямлёю
Гэтых чорных саромецца рук.
А канаць ужо час: пот і слёзы
Мне жыццё, нібы мышы, грызуць;
Гора гне, як мяцеліца лозы,
Цэлы век не дае мне дыхнуць.
Шчасце ж гляне і ўдаль панясецца,
I магу я аб ім толькі сніць...
Дык няхай жа, няхай сабе рвецца
Мне жыццё, як сагніўшая ніць.

ІІ-гі вядучы.Паэт ведаў, што гора сціснула дыханне народа і пануе ўсюды: і пад саламянымі стрэхамі вясковых хат, і на «жорсткім дне» гарадскіх вуліц. Яно раскінулася шырока, як мора, і затапіла ўвесь «выкляты богам край».
Брацця! Ці зможам грамадскае гора? Брацця! Ці хваце нам сілы?
- трывожна і гнеўна ўсклікае паэт, якому балюча бачыць столькі няпраўды і крыўды, «столькі нуды без патолі». I замест ціхай песні пра свае «загубленыя дні» ў яго сэрцы выспявае песня гневу, «якая грозна разліваецца, грыміць долю горкую, мужыцкую кляне». За песняй-праклёнам прыходзіць поўная рашучасці і веры ў перамогу песня-заклік.

Рушымся, брацця, хутчэй
Ў бой з жыццём, пакідаючы жах,
Крыкі пужлівых людзей
Не стрымаюць хай бітвы размах...
Проці цячэння вады
Зможа толькі жывое паплыць,
Хвалі ж ракі заўсягды
Тое цягнуць, што скончыла жыць.

Багдановіча гняла пакутная думка аб бяспраўным становішчы свайго народа, якім адвеку пагарджалі і «не пушчалі з ярма», якому адмовілі нават у элементарным чалавечым праве на пратэст і які вымушаны быў крычаць «Дзякуй» там, дзе трэба было крычаць «Ратуйце!».
Але ў сэрцы паэта пад «шэрым попелам панурых і нудных гадзін» гарэў «чырвоны жар» надзеі. I тады з хворых і збалелых грудзей вырываліся на свет пругкія, звонкія, прамяніста-яркія радкі.

Беларусь, твой народ дачакаецца
Залацістага, яснага дня.
Паглядзі, як усход разгараецца,
Сколькі ў хмарках залётных агня...

Багдановіч быў вялікім жыццялюбам і гуманістам. Яго ідэйна-эстэтычнае крэда трымалася на светлай веры ў чалавека, на глыбокай павазе да яго асобы. Менавіта адгэтуль вынікала яго абвостраная цікавасць да ўнутранага, духоўнага свету людзей, да патаемных пачуццяў і думак жывой чалавечай душы.
Адгэтуль і той беспамылковы псіхалагізм, які характарызуе любоўную лірыку паэта, гаворку «пры агні ў цішыні».

Учора шчасце толькі глянула нясмела,
-I развеяліся хмары змрочных дум.
Сэрца чулае і млела, і балела,
Радасць душу мне шчаміла, быццам сум.
Ўсё жыццё цяпер, як лёгкая завея,
Кнігу разгарнуў - а не магу чытаць,
Як зрабілася, што пакахаў цябе я,
-Хіба знаю я?
Ды і нашто мне знаць?

3 жыццём Багдановіча цесна звязаны лес Ганны Какуевай. Яна - сястра таварыша Максіма, гімназістка, удзельніца вясёлых студэнцкіх вечарынак, на ўсё жыццё паланіла сэрца паэта. Гэта была прыгожая дзяўчынка з тонкімі рысамі твару і цёмнымі вачыма. Добра ведала некалькі замежных моў, цудоўна іграла на піяніна. Максім ведаў, што Ганна пасля інстытута будзе паступаць у Пецярбургскую кансерваторыю і разлічваў сам паступіць у Пецярбургскі універсітэт і быць побач з каханай.
Светлае пачуццё кахання стала асновай да паэмы «Вераніка», дзе паэт стварыў вобраз каханай, поўны высокай красы і чароўнасці. Гучыць песня «Вераніка».

Калі ж я неяк з ёй спаткаўся,
Загаварыўшы, як у сне,
-Яна зірнула на мяне,
I раптам з вуст яе сарваўся
Такі бязвінны, чысты смех,
Што на яго злавацца - грэх.
Смех гэткі маюць толькі дзеці
Ды людзі з яснаю душой;
I ён, як жаваранак той,
Звінеў і ўжо кахання сеці
Нячутна нішчыў, як ураз
Сарваўся, дрогнуў і пагас.
I прад высокаю красою,
Увесь зачараваны ёй,
Скланіўся я душой маёй,
Натхнёнай, радаснай такою,
А ў сэрцы хораша было,
Там запалілася цяпло.
Дасюль яшчэ яно пылае;
Здаецца - ўмёрла, але ўраз
Праб'ецца зноў, і пройшлы час
Прад ім ў згадках праступае,
Як пры агні ці цеплаце
Таемны подпіс у лісце.

Але марам паэта не суджана было здзейсніцца, яны мелі зусім нядоўгі век. Цётка Ганны, якая апекавала дзяўчыну, зведаўшы пра хваробу Максіма на сухоты, робіць усё, каб перашкодзіць каханню і амаль сілаю выдае яе замуж за другога. Розумам паэт адчуваў заканамернасць такога зыходу. Розумам, але не душой.

Мне доўгае расстанне з Вамі
Чарней ад Вашых чорных кос.
Чаму ж нядобры час прынёс
Мне доўгае расстанне з Вамі?
Я пабляднеў ад горкіх слёз
I трыялет пачаў славамі:
Мне доўгае расстанне з Вамі
Чарней ад Вашых чорных кос.

Гучыць песня «Зорка Венера».

Восенню 1916 г., пасля заканчэння юрыдычнага ліцэя, Багдановіч пераязджае ў перапоўнены бежанцамі ўстрывожаны Мінск і ўладкоўваецца на службу ў губернскую харчовую камісію. Але пагібельная хвароба, якая ўвагнала ў магілу яго маці і старэйшых братоў, прымушае кінуць усе - планы, справы, сяброў. Вось якія ўспаміны пакінуў нам пісьменнік Барыс Мікуліч у дзённікавых запісах: «Другі і апошні раз Максім Багдановіч прыехаў у Бела­русь незадоўга да сваёй смерці і за некалькі месяцаў да рэвалюцыі. 3 вакна вагона ён бачыў патокі бежанцаў - тысячы змучаных і спакутаваных людзей уцякалі ад вайны. Ён кінуў цягнік і шмат вёрстаў ішоў пехатой, насустрач гэтай плыні гора і нястачы. Хворы і без таго, ён з'явіўся на кватэру Змітрака Бядулі зусім знясілены, задыхаўся, пляваўся згусткамі крыві.
Сёстры Бядулі даглядалі яго, але хворы быў прыдзірлівы, злосны. Быў гатовы рукапіс другой кнігі, але ён вырашыў - «не, не цяпер, калі гіне Беларусь», - і схаваў рукапіс у маленькі сакваяж, з якім прыехаў. Ён адмаўляўся нават ад цукру - «хіба можа ён есці цяпер, калі тысячы дзяцей гінуць на дарогах без кавалка хлеба!» - але часам, стамляючыся ад страшэннага душэўнага напружання, быў мілы і паэтычны.
Нарэшце сябрам удалося сабраць грошы, і Максім Багдановіч паехаў на поўдзень на лячэннё. Сярод рэчаў, якімі ён даражыў, было маленькае люстэрка ў металічнай аправе, што засталося яму ў памяць ад маці. Перад ад'ездам сястра Бядулі нечакана выпусціла з рук люстэрка, яно разбілася. Бледнасць заліла твар Багдановіча і ён прашаптаў: «Усё, цяпер усё». Усе кінуліся яго супакойваць, угаворваць і толькі на вакзале, расчулены цеплынёй праводзінаў, ён забыўся пра гэты выпадак.
Блізілася трагічная развязка. Паэт пра гэта ведаў і яшчэ больш настойліва працаваў: думкі і пачуцці, якімі ён жыў, так і прасіліся на паперу.

Ужо пара дадому збірацца, -
Вечар позны, а час не стаіць.
Ах, калі б ты магла здагадацца,
Як не хочацца мне ухадзіць.
Там, на вулцы, ні сівер, ні бура,
Там адно толькі - мрок, самата.
Але як я маркотна, панура
Да свайго пацягнуся кута.
Думкі нудныя зноў закружацца,
Сэрца чулае, зноў забаліць...
Ах, калі б ты магла здагадацца,
Як не хочацца мне ухадзіць.

Багдановіч паміраў мужна і з годнасцю: без нараканняў і скаргаў. На яго стале засталося неадпраўленае пісьмо да бацькі: «Добры дзень, стары варабей... Маладому вераб'ю дрэнна...» За свой нядоўгі век Багдановіч зведаў шмат гора і пакутаў, цяжкіх душэўных мук.
Горка было яму ведаць, што яго чакае. Столькі яшчэ засталося не зробленым, не напісаным, не пражытым. Пра сваю хуткую смерць ён ведаў, але не страціў мужнасці, не змаладушнічаў; Аб смерці ён гаворыць у вершах проста і натуральна, як аб жыцці, аб каханні, без адчаю і жаху.

У краіне светлай, дзе я ўміраю,
У белым доме ля сіняй бухты,
Я не самотны, я кнігу маю...

Усяго дзесяць гадоў доўжылася дзейнасць таленавітага сына беларускай зямлі. Крыўдна мала суджана было пражыць Багдановічу - ён памёр на дваццаць шостым годзе жыцця, напэўна, яшчэ на подступах да таго, што мы звычайна называем «росквітам творчых сіл». Але творам, якія ён паспеў падарыць народу, выпаў зайздросны лес: да яго неўміручых радкоў усё з большай сілай цягнуцца шчырыя сэрцы людскія. Імя паэта стала адным з самых дарагіх у памяці ўдзячных нашчадкаў.


Яшчэ на гэту тэму:

«...Вечна юны, як наша зямля»     “І свеціцца зорнае слова Максіма”