Л. А. ЯКАЎЛЕВА, Настаўніца вышэйшай катэгорыі, Т. Я. ДАВІД, настаўніца першай катэгорыі (сярэдняя школа № 20 г. Бабруйска) Беларуская мова і літаратура 3/2016

«Будзе, будзе да скону мне чарнобыль балець...»

Літаратурна-музычная кампазіцыя для вучняў VI—IX класаў

Сёлета 26 красавіка мінае 30 год з дня вялікай і маштабнай тэхнагеннай катастрофы ў гісторыі чалавецтва — аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Яна стала агульнай бядой трох славянскіх народаў.

Чарнобыльская катастрофа падзяліла жыццё і час на дзве эпохі: да і пасля Чарнобыля. Гэтая бяда- трагедыя жыве ў памяці нашага народа, адгукаецца ў сэрцах многіх людзей смуткам і болем.

Мэты: развіваць творчыя магчымасці вучняў, іх культуру маўлення; удасканальваць уменні выразнага мастацкага чытання; выхоўваць актыўную грамадзянскую пазіцыю ў дачыненні да экалагічных праблем сучаснасці, ствараць атмасферу суперажывання і роздуму над праблемай.
Абсталяванне: выстава мастацкай літаратуры пра Чарнобыль (зборнікі «Зона бяды», «Зорка Палын», «Прайсці праз зону», «Чарнобыльская рана» і інш.); выстава малюнкаў і газета вучняў на лепшае мастацкае адлюстраванне чарнобыльскай трагедыі, мультымедыйная сістэма і камплект слайдаў па тэме пазакласнага мерапрыемства, музычныя запісы.

Ход мерапрыемства

Гучыць песня «Мой родны кут, як ты мне мілы...» (сл. Якуба Коласа, муз. I. Лучанка). На сцэну выходзяць двое вядучых (юнак і дзяўчына), а затым па чарзе чытальнікі.

Першы вядучы (чытае ўрывак з верша Васіля Віткі «Беларусь» ).

На карце вялікага свету
Яна — як зялёны лісток.
Сасмяглая песня лета,
Жывое вады глыток!

Дэманструецца слайд з выявай карты Беларусі.

Другі вядучы. Якая яна, наша зямля?

Дэманструюцца слайды з выявамі прыроды Беларусі.

Першы вядучы.

Гэта залатыя палі збажыны
3 сінімі вочкамі васількоў,

Другі вядучы.

Светлыя ад бяроз гаі,
Што аглухлі ад птушынага звону.

Першы вядучы. I пушчы, дзе алені горда нясуць свае кароны. Другі вядучы. Гэта бясконцыя жылкі рэк, у якіх плешчуцца бабры і рыба на заходзе сонца. Першы вядучы. Гэта амаль адзінаццаць тысяч азёр, чыстых, як усмешка дзіцяці. Другі вядучы (выконвае ўрывак з верша Н. Гілевіча).

Край мой беларускі, край!
Дай мне наглядзецца, дай!
На твае на пожні,
На лугі ды рэкі,
Каб у час апошні
Ўзяць з сабой навекі, —
Дай жа наглядзецца, дай!

Першы вядучы. Наш родны беларускі край! Ты прыгожы і непаўторны сваімі чароўнымі краявідамі, разлівамі рэк, блакітам азёр, урачыстым пошумам лясоў, неабсяжным прасторам лугоў і палёў.
Другі вядучы. Здзіўляюць сваёй першароднасцю Белавежа і Бярэзіна, Нёманскі край і Палессе.
Першы чытальнік (чытае ўрывак з верша У. Карызны).

Жытнёвае поле, лясы і азёры,
Крынічанька ў лузе і ў небе жаўрук.
Услухайся толькі, усё тут гаворыць:
«Люблю цябе, Белая, Белая Русь...»

У выкананні вучаніцы гучыць песня «Белая, Белая Русь» (муз. Ю. Семянякі, сл. У. Карызны). Як фон — слайды прэзентацыі, падрыхтаванай вучнямі.
Гучаць трывожныя музычныя фрагменты, гукі разбітага шкла. Дэманструецца слайд з выявай Зямлі ў касмічнай прасторы.

Другі чытальнік.

Прырода надзіва праўдзіва —
Ці вые, ці хмельна пяе.
На свет нас яна нарадзіла,
А мы забіваем яе.

Першы чытальнік.

То шротам, то вострай пілою,
То труцім, то палім жыўцом...
Планету мы так прапалолі:
Патомкі заплацяць жыццём.

(П. Панчанка. «Прырода надзіва праўдзіва...».)

Першы вядучы. Гудзе над зямлёй экалагічны звон. Трывогаю і болем напоўнены яго гукі. Болем за нашу зямлю, палітую кіслотнымі дажджамі, за атручаныя хімікатамі рэкі, за неба з азонавымі дзіркамі, за высечаныя лясы, трывогаю за будучыню дзяцей і ўнукаў.
Другі вядучы. А мы, хоць і мінулі тысячагоддзі, да гэтага часу не ўмеем хадзіць па зямлі... Няўжо не бачым, як яе здратавалі, вытапталі, пакалечылі?
Трэці чытальнік.

Душна ад жалезнага прагрэсу:
Дружна падразаем жылы лесу,
Траў і кветак топчам карані,
Ад зялёнай адракаемся радні.

Чацвёрты чытальнік.

Многа ліха — ды ўсюды ціха.
А зямля дакуль будзе цярпець?
А нашчадкам нашым Чым жа дыхаць? —
Мы ўжо задыхаемся цяпер.

(П. Панчанка. «Сармацкае кадзіла».)

Гучыць сумная мелодыя.
Першы вядучы.

Здаўна радзілі добра
На Палессі
I каласы, і яблыкі,
I песні.
Чакалі — будзе шчодрым
Тое лета...
I раптам —
Скаланулася планета. (Гучыць выбух.)

Другі вядучы. Гэта трывожныя радкі з верша «Знак перасцярогі» вядомай беларускай пісьменніцы, бабруйчанкі Святланы Басуматравай.
Чуваць гукі прыроды: птушкі, ручайкі і г. д.
Пяты чытальнік.

На пяску чыясь рука
напісала дату простую:
«26 красавіка
года 86-га».

(Анатоль Зэкаў. 3 паэмы, «Аварыя сумлення».)
Шосты чытальнік.

Звычайны дзень,
ці ж вінаваты
хоць на імгненне ён у тым,
што стаў аднойчы чорнай датай,
каб ёй застацца назаўжды?

(Анатоль Зэкаў. «26 красавіка 1986 года».)
Першы чытальнік (выконвае ўрывак з верша Генадзя Аўласенкі «26 красавіка 1986 года» ).

Бяда напаўзала
няўмольная, быццам вайна!
Яна не страляла,
але і жыцця не давала.
Яна забівала!
Павольна,
ды ўсё ж забівала!
Нябачна, нячутна,
ды ўсё ж забівала яна!

Гучыць сумная музыка.
Першы вядучы.

Чуюць Хойнікі, чуе Брагін,
Жураўліны крык ля аблок:
Ні расінкі — адолець смагу...
I — чацвёрты энергаблок.

(Васіль Зуёнак. «Урок паўтарэння».)

Другі вядучы. Чарнобыль... Чорны боль... Калючы дрот. Змрочныя аб’явы. Забароненая зона. Чарнобыльская катастрофа — наша нацыянальная трагедыя, якая закранула лёсы мільёнаў людзей. Пад радыеактыўнае забруджванне трапіла пяць абласцей Беларусі.

Першы вядучы. Ужо амаль трыццаць гадоў Чарнобыль засціць будучыню сваёй ахвяры — Беларусі. Самай пашыранай у творах чарнобыльскага зместу з’яўляецца тэма мёртвай, атручанай зямлі.
На слайдзе дэманструецца цытата:

...Калі б не тая ноч красавіка,
Якой і ў страшным сне зямля не знала.

Гучыць музычны фрагмент з «Лакрымозы» Моцарта. Вучні выходзяць на сцэну і па чарзе чытаюць вершы.

Другі чытальнік.

Трэці анёл затрубіў, I ўпала з неба вялікая зорка, Якая гарэла, нібы свяцільня,

Трэці чытальнік.

I ўпала на трэцюю частку рэк I на крыніцы вод. Імя гэтай зорцы — Палын;

Чацвёрты чытальнік.

I трэцяя частка вод Зрабілася палыном.

Пяты чытальнік.

I многія з людзей памерлі ад вод Таму, што сталі яны горкія.

(Новы Запавет.
«Прароцтва Іаана Багаслова».)

Шосты чытальнік.

Калі б не тая ноч красавіка, што горыччу дыхнула неспазнанай, як і раней, цякла б між траў рака, як і раней, суніцы спелі б на палянах.

Першы чытальнік.

Шукаў бы зноў грыбнік — баравіка, і рыбака б удача не мінала, калі б — не тая ноч красавіка, якой і ў страшным сне зямля не знала.

(Віктар Ярац. «Балада Палесся».)

Другі чытальнік.

Ці ж вінаваты лес і рэчка, ці птушкі, рыбы і звяры у тым, што розум чалавечы бяды бяздумна натварыў?

(Анатоль Зэкаў.)

Дэманструюцца слайды з выявамі пустых вёсак, забітых вокнаў.

Другі вядучы. Бежанства — адвечная, трагічная доля нашага народа. Балюча ўсведамляць, што мы не гаспадары, а як бы прышэльцы. Цяжка мірыцца з несправядлівай асуджанасцю на выгнанніцкі лёс.
Першы вядучы. Асабліва трагедыйна гучыць тэма бежанства, выгнання з роднай зямлі ў творах Максіма Танка, Анатоля Вялюгіна, Міколы Мятліцкага, Генадзя Бураўкіна, Віктара Яраца і многіх іншых творцаў.
Першы чытальнік.

Забойная пошасць Чарнобыля
Асіраціла хаціну,
I дзверы забіла, і вокны
Заткала бяльмом павуціны.
I хоць сонца свеціць, як некалі,
Але ўсё ў душы ледзянее.
Цярністым вянком на хаціне
Пустая буслянка чарнее.

(Максім Танк.)

Другі чытальнік.

Гэта страшна —
Калі вёска без людзей;
Калі ўпоравень з плотам
Вымахалі крапіва і дзядоўнік;
Калі ветрам параскіданыя дровы
Няма каму скласці ў павець.

Трэці чытальнік.

Гэта страшна —
калі з акна дома
выглядвае патэльня
з недаедзенай яечняй...
Калі адзічэлы сабака
глядзіць
на цябе ваўком
і прастуджана рыпіць
расхінутая насцеж брамка.

(А. Зэкаў. 3 паэмы
«Аварыя сумлення».)

Чацвёрты чытальнік.

Скакалі і ў Швецыі стрэлкі прыбораў,
Еўропу трывога гняла.
Зашкальвала ўсё чалавечае гора...
I зона маўчання была.

Пяты чытальнік.

Агонь, радыяцыя люта звярэлі,
Кіпелі графіт і смала.
Не грэшнікі —
слаўныя хлопцы гарэлі...
I зона маўчання была.

(Сяргей Законнікаў.
3 паэмы «Чорная быль».)

Шосты чытальнік.

Якая ў атаме ўсё ж сіла!
Нібы рэнтгенам тым,
наскрозь бяда усіх нас прасвяціла
і кожны высвеціла лёс.

Першы вядучы.

Хто лез у пекла без прынукі,
Каб быць з рэактарам на «ты»...
..............................
Хто у агонь ішоў бясстрашна,
каб перакрыць сабой агонь...

Другі вядучы.

Хто успрымаў людскія беды
мацней за ўласныя ў сто крат...
Хто сілы у змаганні троіў...
Запомнім мы сваіх герояў.

(А. Зэкаў. 3 паэмы «Аварыя сумлення».)

Танец дзяўчынак са свечкамі.
Першы вядучы. Радыяцыя перш за ўсё б’е па дзецях. Чарнобыль замахнуўся на генафонд нацыі.
Другі вядучы. Першыя дні трагедыі нагадвалі вайну. Дзяцей без бацькоў вывозілі ў розныя куткі Беларусі, адрывалі ад роднага краю, роднай хаты, сяброў.
Першы чытальнік.

Санаторый пад Мінскам у лесе
Стаў прытулкам палескіх дзяцей,
У пакоях ні смеху, ні песень,
Моўчкі, пільна глядзяць на гасцей...

(Сяргей Законнікаў.)

Другі чытальнік.

Смяротны подых Чарнобыля чуецца
У чалесніку печы счарнелай,
У гушкалцы-люльцы дзіцячай,
Што стала апошняй пасцеляй.

(Максім Танк.)

Трэці чытальнік.

А хіба ж вінаваты дзеці,
што, не адведаўшы жыцця,
ужо зірнулі ў вочы смерці —
о, як ім многае няўцям!

(А. Зэкаў. «26 красавіка 1986 года».)

Чацвёрты чытальнік.

Набат Чарнобыля, гучы мацней!
Ратуйце, людзі, «светлячкоў-дзяцей»,
Няўжо змаўчыць сумленне наша, людзі,
Калі наш родны край без будучыні будзе?

Першы вядучы. Аварыя здаецца жудасным сном. Але, на жаль, ад гэтага сну прачнуцца немагчыма. Чарнобыль — гэта помста роднай зямлі за дзесяцігоддзі здзекаў, за акіяны хлусні, за смяротныя памылкі бацькоў і дзядоў.
Другі вядучы.

Кожная аварыя — не толькі
чарнобыльская! —
гэта не проста аварыя тэхнічная.
А яшчэ і маральная.
Гэта аварыя нашага сумлення.

Першы вядучы. Чарнобыль — гэта доўгая пакутная дарога, таму так часта гучаць у творах матывы трывожнага роздуму пра будучыню. Яна, наша будучыня, поўная безвыходнасці, невядомасці, калі людзі не задумаюцца пра яе:

Помнік ліквідатарам Чарнобыльскай аварыі

— Якім дыханнем новы дзень напоўняць
Вада, трава і кнігаўка ў траве?

Пяты чытальнік.

Той чарнобыльскай ноччу,
Як у жудасным сне,
Напамінам прарочым
Скаланула мяне —
Бліскавіцай урану
Можна свет спапяліць.
I пякельнаю ранай
Мне Чарнобыль баліць.

(Генадзь Бураўкін.
«Той чарнобыльскай ноччу...» ).

Шосты чытальнік.

Распяты
На чарнобыльскім крыжы,
Забыты Богам,
Кінуты людзьмі,
За што, мой край, пакутуеш,
Скажы?..

(Кастусь Жук. 3 паэмы «Галгофа».)

Першы чытальнік.

I праз гады,
I праз стагоддзі
Нас не пакіне боль той, бо
Не сыдзе ён,
Хутчэй — пяройдзе
Нашчадкам нашым,
Гэты боль.
Каб з імі быць,
Каб іх трывожыць,
Каб растапіць у сэрцах лёд,
Каб ведаў на планеце кожны
Пра дзень заўсёды той і год.

Гучыць мелодыя «Аvе Маrіа», на фоне якой вучань чытае ўрывак з рамана I. Шамякіна «Злая зорка».

Усё ззяла на сонцы — вокны, незакрытая арматура, стрэлы кранаў. Не, не горад прымусіў іх замаўчаць. Ішлі да станцыі, Нязвыклы выгляд берага. Не было на ім рыбакоў, якіх у суботу там поўна. Зусім прыціхлі, калі адкрылася станцыя. Будынак станцыі. Дым над ёй, не чорны, не жоўты, як над ТЭЦ, а нейкі як бы празрыста-блакітны. Глеб хіба трохі суцешыўся, што дым над чацвёртым блокам, не над яго, другім. Замільгалі постаці міліцыянераў. Адзін, другі... Ніхто не адпачывае, а міліцыя ёсць. Моцна гэта насцярожыла.

Сцямнела. Ні горада, ні станцыі не было відаць. Але на саркафагу і на дзеючых блоках гарэлі яркія чырвоныя сігналы. Як сігналы трывогі. Стоп-сігналы: спыніся, чалавецтва!

(Чытальнік уздымае над галавой сціснутыя кулакі. Дэманструецца слайд з выявай чацвёртага рэактара.)

— Стаіш? Свеціш? Паліш людзей? Спалі мяне! Не можаш? Не па зубах я табе? (павольна апускаецца на калені, ударыў кулакамі ў зямлю і крыкнуў).
— А ты чаму анямела, сціхла? Уздрыганіся!
Чалавек крычаў — зямля маўчала.

Гучыць мелодыя песні «Малітва» (муз. Э. Ханка, сл. Г. Бураўкіна).
Пад яе выходзяць чытальнікі.
Першы чытальнік.

Царуй мне, Божа, што я не вернік,
Цябе трывожу ў час вячэрні.
Я веру, Божа, што нас не кінеш,
Што ты паможаш маёй Айчыне.

(Алесь Пісьмянкоў.)

Другі чытальнік.

Божа Вялікі!
Божа Усявышні!
Дай майму краю
I лекі, і сілы.
Хіба ў славянскім свеце
Ён лішні,
Каб станавіцца
Брацкай магілай?

Трэці чытальнік.

Чым жа прад светам
Ён вінаваты?
Кім і за што?
I навошта пракляты?
Божа!
Ці прыйдзе нарэшце Месія?
Ці дапаможа нам гора асіліць?

Кастусь Жук. «Галгофа».

Чацвёрты чытальнік.

Прад табою
Адной
Я вінюся.
На цябе,
На адну
Я малюся.

Пяты чытальнік.

Росную і марозную,
Скрушную і журботную,
Годную і лагодную...
Родная,
На цябе,
На адну
Я малюся.
За цябе,
Беларусь,
Я баюся.

Алесь Пісьмянкоў.

Шосты чытальнік (выконвае ўрывак з паэмы Н. Гілевіча «Не хварэй»).

Не хварэй,
О мая Беларусь, не хварэй!
Страшна мне,
Што твой голас,
Пявучы і звонкі,
Так асекся, аслаб,
Што калі яго чую —
Супыняецца сэрца
І жыць не хачу я!

Не хварэй!
О мая Беларусь, не хварэй!

Гучыць музыка «Малітвы» Э. Ханка.
Першы вядучы.

Давайце быць дабрэйшымі, о людзі!
Чысцейшымі, святлейшымі штодня,
Дарыць адзін другому ўсмешкі будзем
І пачувацца шчыра, як радня.
Былі і будуць цяжкасці, напасці,
Мы перад вечным часам — каласы.
Знявага, чэрствасць, звады і няшчасці
Хай не заб’юць жыццёвае красы.

Міхась Пазнякоў.

Другі вядучы. Жыццё дало нам жорсткі ўрок. I кожны павінен вынесці з яго вельмі важную выснову: мы — гаспадары свайго лёсу, а гэта значыць — гаспадары жыцця і Зямлі. I трэба жыць, каб больш ніхто і ніколі не адчуў такога болю. Трэба не дапусціць ператварэння зямлі ў бясконцую пустыню, над якой гаспадарыць горкі пах палыну.

Гучыць урывак з песні «Жураўлі на Палессе ляцяць» (сл. А. Ставера, муз. I. Лучачка).

Спіс выкарыстанай літаратуры

Аўласенка, Г. 26 красавіка 1986 года : верш / Г. Аўласенка // Сайт пісьменніка Генадзя Аўласенкі. — Рэжым доступу: aulasenka.ho.ua/show_tvor.php?t_id=60 — Дата доступу: 29.01.2016.
Гілевіч, Н. Збор твораў / Н. Гілевіч. — Мінск : Маст. літ., 2001. — Т. 3 : Вершы і паэмы (1993— 1999). — 350 с.
Жук, К. Галгофа : вершы і паэмы / К. Жук. — Мінск : Маст. літ., 1997. — 254 с.
Зорка Палын : творы беларус. паэтаў пра чарнобыльскую трагедыю / уклад. А. I. Бельскага. — Мінск : Маст. літ., 1993. — 255 с.
Зуёнак, В. Лета трывожных дажджоў : вершы / В. Зуёнак. — Мінск : Маст. літ., 1990. — 158 с.
Зэкаў, А. Чарнобыльскі вецер : вершы, паэмы, былі / А. Зэкаў. — Мінск : Белпрынт, 2006. — 48 с.
Панчанка, П. Жытнёвы звон : выбр. / П. Панчанка. — Мінск : Маст. літ., 2002. — 335 с.
Танк, М. Збор твораў : у 13 т. / М. Танк. — Мінск : Маст. літ., 2008. — Т. 6 : Вершы (1983— 1995). — 454 с.
Шамякін, I. Злая зорка : раман; Сатанінскі тур : аповесць / I. Шамякін. — Мінск : Маст. літ., 2009. — 463 с. — (Школьная бібліятэка).

Яшчэ на гэту тэму:

Зорка Палын “Калі б не тая ноч красавіка...”