Дзмітрый КЛЯБАНАЎ, кандыдат філалагічных навук, выкладчык Ягелонскага універсітэта ў Кракаве, Валянціна СКІБА, намеснік дырэктара па навукова-метадычнай працы Мінскага дзяржаўнага абласнога ліцэя. Роднае слова 12. 2007
"І сняцца сны аб Беларусі..."
Літаратурна-музычная кампазіцыя прысвечаная Янку Купалу
Гучыць прыгожая музыка (цымбалы), вучні-акцёры выходзяць па чарзе на сцэну, у руках трымаюць запаленыя свечкі, сядаюць у крэслы, расстаўленыя ў шахматным парадку на сцэне, музыка сціхае.
Акцёр 1-ы. Янка Купала... Для кожнага жыхара нашае сінявокае Беларусі гэтае імя гучыць неяк па-асабліваму, надзвычай меладычна, песціць слых і абуджае ўспаміны-летуценні.
Успаміны гэтыя няўлоўныя, лёгкія, як сон на світанні, як апошняя зорка-знічка ў ранішнім небе. Як буслаў клёкат на старой разгалістай ліпе, што стаіць пасярэдзіне жытнёвага поля. Як булькатанне сцюдзёнай крыніцы ў зацені дрэў. Як белае покрыва туману на пагорках і ўзлесках.
Акцёр 2-і. Янка Купала... Гэта папараць-кветка, што ўзрасла на нашай зямлі, што заззяла незвычайным бляскам, шчодра адорваючы занядбаны край цеплынёю, святлом, любоўю і пяшчотаю.
У народзе кажуць: раз на год, у ноч на Івана Купалу, расцвітае ў гушчары незвычайная, чарадзейная папараць-кветка. Хто знойдзе яе, заўсёды будзе шчаслівы. Кветка гэтая ўзышла, яе промні асвятлілі беларускую душу. Гэта Янка Купала.
Галоўным жаданнем яго было агарнуць родны край любоўю і шанаваннем, даць надзею знявераным, прытуліць занядбаных, абагрэць пакрыўджаных. Каб распраміліся плечы, заіскрыліся вочы, каб моцна збіліся сэрцы, каб загучала песня...
Чытальнік 1-ы (дэкламуе пад музыку).
Хоць ты выгані, пан, з хаты, -
Буду пець я свае песні
Ці то ў будні, ці то ў святы!
Думкі, оды пець я буду,
Каб усякі весяліўся,
Каб для гэтага тут люду
Свет інакшы адчыніўся!
Каб на полі ці на лузе,
Ці працуючы ля дому,
Ці у лесе, ці пры плузе
Пеў ён песні па-сваёму!
Каб ніколі не цураўся
Сваёй родненькае мовы,
У якой узгадаваўся,
Хоць забыўся дзеля новай.
Дык пець буду табе, людзе,
Каб працёр свае ты вочы!
-А шмат лепей табе будзе,
Як адрозніш дзень ад ночы.
Акцёр 3-і. У Яся Луцэвіча, як і ў кожнага чалавека на гэтым свеце, пачыналася ўсё з дня нараджэння, але Вязынкі ды невялічкай хаткі над рачулкай Ясь зусім не памятаў. Дык калі яго, Ясева, сапраўднае жыццё пачалося? Можа тады, калі ўпершыню пачуў гучанне свайго верша з вуснаў выдаўца-рэдактара газеты "Северо-Западный край"? А можа тады, калі апякла яго думка: "Мне трэба быць Купалам, мне трэба знайсці купальскую кветку шчасця. Я той, каму шукаць яе, - для сябе, для мужыка".
Акцёр 4-ы. Маці ўздыхала: "Дзеткі, дзеткі, і захацелася табе гэтага лёгкага хлеба". I гучыць у вуснах маці асуджэнне. А вось ужо надрукаваны верш "Мужык" поруч з апавяданнем "Тры сыны" Льва Талстога. Больш віднага месца ў газеце, чым поруч са славутым пісьменнікам, не было. Вось і няма ўжо Яся, няма Івана Дамінікавіча Луцэвіча. Затое ёсць паэт Янка Купала.
Яго душа не магла без кнігі, не магла без радкоў, што станавіліся строфамі, вершамі. А праца на бровары - неспакой, клопат, бегатня. Потым Янка Купала напісаў: "Зазнаў там такога пекла, якога яшчэ не меў". Універсітэтам Янкі Купалы было само жыццё.
Чытальнік 2-і (дэкламуе пад ціхую музыку некалькі строфаў верша "Мая навука ").
Акцёр 5-ы. Любоў узвялічвае сэрца, робіць яго чулым, спагадлівым. Каханне нясе не толькі замілаванне, але і смутак, боль... Немагчыма любіць, не ўмеючы кахаць...
Чытальнік 3-і (дэкламуе пад музыку).
Не глядзі на мяне, не глядзі, адыдзі,
Не чаруй так сабой і наяве і ў сне!
Ты смяешся з мяне... Дык ідзі ж, не глядзі,
Бо замучыш, загубіш навекі мяне!
Погляд вочай тваіх душу змучыў маю,
-Праз яго я сябе не змагу аніяк:
То я рвуся к табе, то, як слуп той, стаю,
То жалею цябе, то кляну горка так.
---------------------------------
Дык ідзі, не глядзі! Я баюся цябе;
Не мая ты цяпер і не будзеш маёй.
Дык ідзі, бо загубіш мяне і сябе,
Бо кіпіць мая кроў, сэрца рвецца з грудзей!
Чытальнік 4-ы (дэкламуе пад музыку).
Гэткім шчырым каханнем яе атуліў,
3 гэткай ласкай глядзеў ў яе сумныя вочы, —
Як і сонца не туліць расквечаных ніў,
Як і зоры людзям не ўглядаюцца ўночы!
Так песціў, так галубіў галубку, яе,
Так цяпліў сваім сэрцам сірочым ёй грудзі, -
Як і маці не песціць дзіцё - як спаўе,
Як і вогнішча ззябнутых грэці не будзе!
Столькі песень над песнямі ёй я напеў,
Столькі думак злажыў аб ёй важных, таемных,
-Як і бор гэтак з ветрам шумець не шумеў,
Як і век гэткіх дум не злажыў для патомных!
Гэткі ў сэрцы сваім збудаваў ёй пасад
I такую ўзлажыў ёй з кахання карону,
-Як і неба з зямлёю, на Божы загад,
Не прыдбаюць такіх ні кароны, ні трону!
Так уславіў яе ў славу сонца і зор,
Так маліўся дзень-ноч к ёй мальбою нябёсаў,
-Як і мудрасць не ўславіць ўсясвету прастор,
Як і каня не моліцца ўлетку да росаў!
Утварыў з яе шчасце з-над шчасцяў сваё –
Чарадзейную княжну з аповесці дзіўнай,
I пад ногі ёй кінуў жыццё свае ўсё ...
--------------------------------------
А яна?.. А яна была толькі... дзяўчына!..
Акцёр 6-ы. Жыццё не было ласкавым да Янкі Купалы. Шмат у ім было нягод, лес неаднойчы выпрабоўваў яго на трываласць, на ўменне трымаць удар.
Але Янка Купала не саступаў... Ён тварыў, натхнёны вялікаю ідэяю - убачыць свабодную Беларусь са шчаслівым народам. Нічога больш не патрэбна для шчасця - вывесці край з занядбання. Але не прагнуў славы для сябе, бо сціскалася сэрца ад гароты людской...
Чытальнік 5-ы (дэкламуе пад музыку верш "Я не паэта ").
Акцёр 7-ы. Быў бы шчаслівы Янка Купала... Але не мог, бо бачыў прыгнёт, прыгнёт не столькі матэрыяльны, колькі духоўны. Паэта трывожыла тое, што народ беларускі нібыта ў зачараваным сне, што надзвычай цяжка аказалася дазвацца яго.
Як у моры, ў белым снегу,
Без днявання, без начлегу,
У бездарожжа, ў беспрыстанне
Едуць, едуць паязджане.
Акцёр 8-ы. А знайшліся і зласліўцы, якія пачалі нашэптваць: кінь, супакойся, не марнуй свае лепшыя дні. Былі і такія, што не разумелі, нашто растрачваць свой талент на заклікі да народа, які нікому не патрэбны як народ. Чаму гэта Янка Купала так сумуе, чаму няма імпэту і весялосці ў яго песнях?
Чытальнік 6-ы (дэкламуе пад музыку).
Вы кажаце: надта пяю я нявесела,
Пацехаў ніякіх не бачу ў людзей...
Пакіньце смяяцца! Вас праўда не ўсцешыла,
Няпраўды ж не знаю ў душы я сваёй.
Як пеў я дагэтуль, так пець не сцураюся,
Жальбою маркоцячы песню сваю,
Я ў долю народа свайго узіраюся
I толькі аб гэтым для вас тут пяю.
Няхай свет пазнае ўсе песні бяздольніка,
Хай вораг-мучыцель дрыжыць з праўды слоў,
Быць вольным хай родзяцца думкі ў нявольніка,
Хай быць чалавекам захоча брат мой.
Чытальнік 7-ы (дэкламуе пад музыку).
Я не для вас, паны, о не,
У час вольны песенькі складаю, —
Што спала ў сэрцы там на дне -
Буджу і ў свет на суд пускаю.
Я не для вас, паны, о не!
Я не для вас, паны, о не,
Падчас збываюся спакою,
Калі ў вачах сляза блісне,
Маркотнай вызвана душою,
-Я не для вас, паны, о не!
Я не для вас, паны, о не,
Свае дні лепшыя марную,
-У вечнай з мукамі вайне
Жыву і радасці не чую
-Я не для вас, паны, о не!
Я не для вас, паны, о не,
Падняць скібіну слова рвуся
На запусцелым дзірване
Сваёй старонкі Беларусі,
Я не для вас, паны, о не!
Акцёр 9-ы. Прыйшлі часы, калі да папараць-кветкі беларускага народа пацягнуліся заляпаныя крывёю рукі. Кветку хацелі збэсціць, пагасіць яе бляск, стаптаць, змяшаць з брудам. Купала змагаўся, але сілы былі няроўныя...
Чытальнік 8-ы (дэкламуе пад музыку верш "... О так! Я— пралетар!..").
Акцёр 10-ы. Янка Купала зваў з цемры да святла. . Ён заклікаў нас людзьмі звацца...
А людзі, глянуўшы на сонца, адказ казалі грамадой: "Па колькі нам дасі чырвонцаў, калі мы пойдзем за табой?"
Акцёр 11-ы. Сэрца паэта перастала біцца 28 чэрвеня 1942 года ў Маскве. Праз тысячу шляхоў адчула гэта матчына сэрца і спынілася - праз два дні пасля смерці сына. Хавалі іх у адзін дзень.
Акцёр 12-ы. Не збярог беларускі народ сваю папараць-кветку. Сышла яна. Зноў блукаем у цемры, але ўжо не безнадзейныя, бо над намі гучыць малітва Янкі Купалы - малітва за ўсіх нас, за Беларусь...
Гучыць песня "Малітва" на словы Янкі Купалы. Пачынае мужчынскі голас, на другім куплеце ўступае дзявочы. Трэці куплет дэкламуецца пад музыку. Напрыканцы гучыць двухгалоссе... Усе акцёры, чытальнікі, удзельнікі кампазіцыі, устаюць з крэслаў і падымаюць свечкі. Дзеянне суправаджаецца мультымедыйнай прэзентацыяй, на якой дэманструюцца партрэты песняра розных перыядаў яго жыцця.